Co do zasady, rozporządzenie majątkiem z wypadek śmierci może nastąpić jedynie przez testament.
Powołanie spadkobierców do spadku może wynikać albo z ustawy albo z
testamentu, co oznacza, że jeśli nie sporządzimy testamentu, spadkobiercy nabędą pozostały po nas spadek na podstawie zasad określonych w przepisach ogólnych (wskazują one kto i w jakiej kolejności dziedziczy spadek).
Testament (w ujęciu prawnym) stanowi czynność jednostronną, w ramach której spadkodawca składa w określonej formie oświadczenie woli, na mocy którego może rozrządzić swym majątkiem na wypadek śmierci.
Istotne jest, że skuteczność testamentu nastąpi dopiero z chwilą otwarcia spadku, co oznacza, że nawet jeśli w testamencie zdecydowaliśmy, że nasz majątek lub jego określone składki przypadną w udziale danej osobie – nastąpi to dopiero po naszej śmierci. Do tego czasu możemy w pełni tym majątkiem dysponować, testament bowiem nie wywołuje wcześniej skutków prawnych. Oznacza to, że spadkodawca może w każdej chwili odwołać testament. Co więcej, osoby, dla których przewidziano w testamencie jakąś korzyść nie nabywają praw do składników przyszłego spadku, nie mogą rościć wobec tego majątku żadnych praw, żądać jego wydania itd.
Testament może zawierać oświadczenie tylko jednego spadkodawcy, nie ma
więc możliwości żeby testament został sporządzony przez więcej niż jedną osobę np. wspólnie przez małżonków. Testamentu nie można sporządzić ani odwołać przez przedstawiciela. Co ważne, sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych.
Są natomiast sytuacje, w których sporządzony testament jest nieważny. Kiedy ma to miejsce? W przepisach przewidziano trzy wady oświadczenia woli: stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, błąd i groźbę, których wystąpienie skutkuje nieważnością testamentu. Najczęściej występującą sytuacją, ze względu na którą domagamy się stwierdzenia nieważności testamentu, jest stan wyłączający świadome lub swobodne podjęcie decyzji. Z takim stanem mamy do czynienia, gdy u osoby sporządzającej testament występuje np. choroba psychiczna, upośledzenie umysłowego czy też inne zaburzenia psychiczne. Istotne jest, że dla stwierdzenia nieważności testamentu wystarczy, by wada istniała tylko w momencie sporządzenia testamentu. Oznacza to w praktyce, że do nieważności testamentu może dojść nawet wtedy, gdy w chwili sporządzenia testamentu u spadkodawcy wystąpiły tylko czasowe zaburzenia czynności psychicznych (np. jeśli przedawkował lekarstwa, nadużył alkoholu, miał tymczasowe zaburzenia psychiczne).
Do dokonania oceny stanu umysłowego spadkodawcy w chwili sporządzania testamentu zazwyczaj wymagane jest posiadanie wiedzy specjalistycznej. Wobec czego w postępowaniu sądowym dotyczącym stwierdzenia nieważności testamentu zazwyczaj istnieje konieczność powołania biegłego, który oceni stan zdrowia psychicznego spadkodawcy w danym momencie. Jeśli dążymy do unieważnienia testamentu, ważne jest zachowanie określonego w przepisach terminu – na nieważność testamentu możemy powołać się jedynie w terminie 3 lat od dnia, w którym dowiedzieliśmy się o przyczynie nieważności.
Jeśli chodzi o formę sporządzenia testamentu, wskazać należy, że testament
może zostać sporządzony tylko w formie, która została przewidziana w
przepisach kodeksu cywilnego. Wśród nich wyróżniamy:
Testamenty zwykłe
– testament holograficzny
– testament notarialny
– testament allograficzny
Testamenty szczególne
– testament ustny
– testament podróżny
– testament wojskowy
Na potrzeby niniejszego informatora, skupimy się na dwóch pierwszych formach testamentu, najczęściej zresztą wybieranych przez spadkodawców. Najbardziej podstawową formą testamentu jest testament holograficzny, powszechnie znany jako własnoręczny czy pisemny. Dla sporządzenia takiego testamentu wystarczające jest by spadkodawca sporządził go w całości pismem ręcznym, podpisał go i opatrzył datą, w której testament został sporządzony.
Popularnością cieszy się także testament notarialny, z którego mogą skorzystać także osoby głuche, niewidome, nieme lub głuchonieme, nieumiejące lub niemogące czytać lub pisać. Testament notarialny ma charakter dokumentu urzędowego, co oznacza, że na równi z dokumentami urzędowymi stanowi dowód tego, co zostało w nim urzędowo zaświadczone.
Tylko oryginał testamentu jest testamentem. Odpis testamentu (jego
kserokopia, zdjęcie, kalka, własnoręczny odpis), nie stanowi testamentu.
Reasumując, dokonanie rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci może
nastąpić jedynie przez testament, a umowy dziedziczenia nie są w prawie
polskim dopuszczalne.
