Świadkiem testamentu można być przy sporządzaniu testamentu alograficznego (inaczej zwanego testamentem urzędowym) i przy testamentach szczególnych, zwłaszcza przy testamencie ustnym, a także przy testamencie podróżnym i testamentach wojskowych. W związku z tą funkcją polski Kodeks cywilny (k.c.) przewiduje szereg wymogów dotyczących zdolności do bycia świadkiem w czynnościach testamentowych. Ich celem jest zapewnienie autentyczności i wiarygodności testamentu, a także ochrona przed wpływami osób zainteresowanych treścią rozrządzeń spadkodawcy.
Zasady dotyczące niezdolności do bycia świadkiem przy sporządzaniu testamentu regulują przepisy art. 956–958 Kodeksu cywilnego. Przepisy te wskazują zarówno osoby bezwzględnie niezdolne do bycia świadkiem, jak i te, które są wyłączone z uwagi na relacje z osobami powołanymi do spadku lub objętymi rozrządzeniami testamentowymi.
Przesłanki bezwzględnie wyłączające
- Osoby nieposiadające pełnej zdolności do czynności prawnych.
Do katalogu tych osób należą osoby niepełnoletnie, ubezwłasnowolnione całkowicie lub częściowo albo dla których ustanowiono doradcę tymczasowego w postępowaniu o jej ubezwłasnowolnienie. Zdolność do czynności prawnych jest niezbędna do pełnienia roli świadka – oznacza to, że świadek musi być pełnoletni i w pełni zdolny do świadomego oraz swobodnego działania.
- Osoby niewidome, głuche lub nieme.
Nie może pełnić funkcji świadka testamentu niewidomy, głuchy lub niemy, jak również osoba dotknięta więcej niż jedną taką niepełnosprawnością, np. głuchoniemy. Przyjmuje się, że uznana za głuchą w rozumieniu przepisu art. 956 może być tylko taka osoba, z którą nawiązanie kontaktu głosowego jest wyłączone.
- Osoby, które nie mogą czytać lub pisać.
Zdolność do odczytania treści testamentu (jeśli sporządzony na piśmie) lub podpisania się pod jego protokołem (w przypadku testamentu ustnego lub allograficznego) jest warunkiem skutecznego udziału w czynności testamentowej. Wyłączone od pełnienia funkcji świadka testamentu są zatem osoby niemogące czytać i pisać. Niezdolność bezwzględna obejmuje osoby nieumiejące czytać i pisać, ale też co prawda posiadające wskazane umiejętności, lecz nie mające takiej możliwości z innej dowolnej przyczyny, zwłaszcza z powodu niepełnosprawności lub choroby czy też złego stanu zdrowia.
- Osoby nieposługujące się językiem, w którym sporządzany jest testament.
Jeśli świadek nie rozumie języka, w którym testator sporządza testament (np. ustnie wyraża ostatnią wolę), nie może pełnić tej roli, ponieważ nie jest w stanie potwierdzić treści oświadczenia woli testatora. Świadek powinien zatem władać językiem, w którym spadkodawca sporządza testament (art. 956 pkt 4 k.c.), również gdy testament sporządzono w języku migowym.
- Osoby skazane prawomocnym wyrokiem za składanie fałszywych zeznań
Świadek musi dawać gwarancję wiarygodności. Osoby skazane za przestępstwo przeciwko wymiarowi sprawiedliwości, jakim jest składanie fałszywych zeznań, są wyłączone z możliwości bycia świadkiem testamentu. Skutek ten nie następuje jednak w razie samego tylko wszczęcia postępowania karnego ani też w przypadku jego warunkowego umorzenia. Z chwilą zatarcia skazania przywrócona zostaje zdatność do bycia świadkiem testamentu.
Przesłanki względnie wyłączające
Ustawodawca rozszerza katalog wyłączeń o osoby, które z racji swojej sytuacji mogłyby mieć interes w rozrządzeniach testamentowych. Świadkiem nie może być małżonek spadkobiercy, zapisobiercy, poleceniodawcy (generalnie – osoba, dla której spadkodawca przewidział jakąkolwiek korzyść w złożonym oświadczeniu ostatniej woli), krewny lub powinowaty pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia. Celem tego przepisu jest wyłączenie osób, które mogłyby być potencjalnie zainteresowane treścią testamentu i mieć motywację do wywierania wpływu na testatora.
Skutki naruszenia przepisów o niezdolności
Niezdatność świadka w rozumieniu w przypadku przesłanek bezwzględnych skutkuje nieważnością całego testamentu, chyba że w sporządzeniu testamentu, oprócz świadka niezdatnego, wzięła udział wymagana liczba świadków zdatnych. Za to w przypadku przesłanek względnych, to jeżeli świadkiem była jedna z osób wymienionych jako wyłączona na tej zasadzie, to nieważne jest tylko postanowienie, które przysparza korzyści tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia. Jednakże gdy z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament.
