Dziedziczenie to proces, w którym majątek osoby zmarłej (spadkodawcy) przechodzi na spadkobierców. Co do zasady, prawo do dziedziczenia przysługuje osobom wskazanym w testamencie lub wynikającym z ustawy. Istnieją jednak pewne sytuacje, w których dana osoba, mimo że formalnie byłaby spadkobiercą, może zostać tego prawa pozbawiona – jedną z takich instytucji jest niegodność dziedziczenia.
Czym jest niegodność dziedziczenia?
Niegodność dziedziczenia to instytucja prawa spadkowego, której celem jest wykluczenie z kręgu spadkobierców osób, które dopuściły się nagannego zachowania wobec spadkodawcy lub jego ostatniej woli. Jest to swoista sankcja moralna, wynikająca z przekonania, że ktoś, kto postępował rażąco nielojalnie wobec spadkodawcy, nie powinien korzystać z jego majątku po śmierci.
Podstawy niegodności dziedziczenia
Zgodnie z art. 928 § 1 Kodeksu cywilnego, spadkobierca może zostać uznany za niegodnego dziedziczenia, jeżeli:
- Dopuścił się umyślnego, ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy – np. pobicie, usiłowanie zabójstwa, znęcanie się psychiczne lub fizyczne.
- Podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu, albo w ten sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności.
- Umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.
- Uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową.
- Uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.
Procedura uznania za niegodnego
Uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia nie następuje automatycznie. Musi się tego domagać osoba mająca w tym interes prawny (np. inny spadkobierca) poprzez złożenie powództwa do sądu. Termin na wniesienie pozwu wynosi rok od dnia, w którym osoba uprawniona dowiedziała się o przyczynie niegodności, jednak nie dłużej niż 3 lata od otwarcia spadku (art. 929 k.c.).
Skutki uznania za niegodnego
Spadkobierca uznany za niegodnego traktowany jest tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Oznacza to, że jego udział w spadku przypada innym spadkobiercom zgodnie z zasadami dziedziczenia ustawowego lub testamentowego. Jeżeli niegodny miałby dziedziczyć ustawowo, to jego dzieci mogą dziedziczyć w jego miejsce, o ile spełniają warunki dziedziczenia. Jeżeli niegodny nie mógłby dziedziczyć na podstawie testamentu, to może zadziałać instytucja podstawienia, czyli mógłby dziedziczyć spadkobierca testamentowy na wypadek, gdyby inna osoba powołana jako spadkobierca ustawowy lub testamentowy nie chciała lub nie mogła być spadkobiercą, np. z powodu niegodności (art. 963 k.c.).
Przebaczenie a niegodność
Niegodność dziedziczenia może zostać „unieważniona” przez przebaczenie. Jeśli spadkodawca świadomie przebaczył spadkobiercy po zdarzeniu będącym podstawą do niegodności – nie można już dochodzić uznania tej osoby za niegodną. Przebaczenie może być dokonane ustnie lub pisemnie, choć w praktyce dobrze, jeśli zostało w jakikolwiek sposób udokumentowane.
Podsumowanie
Instytucja niegodności dziedziczenia ma na celu ochronę godności spadkodawcy i integralności jego ostatniej woli. Choć stosowana rzadko, stanowi istotny mechanizm eliminowania ze spadku osób, które zachowały się w sposób rażąco nieakceptowalny. Warto o nim pamiętać.
